डिसेम्बर २०२३ मा ब्रिटेनमा १६ जनाले एक यस्तो हर्मोनरहित औषधि खान सुरु गरे, जसले उनीहरूलाई अलग बनायो । पुरुषका लागि बनाइएको गर्भनिरोधक औषधिको परीक्षण मानिसमा गरिएको त्यो पहिलो पटक थियो । सो ट्रायलको पहिलो चरण सन् २०२४ जुनमा सफलतापूर्वक सम्पन्न भयो । यसमा अध्ययन, अनुसन्धान अझै जारी छ।जब कि महिलाका लागि गर्भनिरोधक चक्की सन् १९६० मै आविष्कार भइसकेको थियो । जुन औषधि अहिलेसम्म चक्की मात्र नभई अनेक साधन सुई र कोइल पनि आइसकेका छन् ।गर्भनिरोधक गर्ने पुरुषका लागि मात्र तीन उपाय छन् । त्यो हो, कण्डम, बन्ध्याकरण र बाहिर स्खलित गर्ने । यी बाहेक अन्य विकल्प के हुनसक्छ ? भनेर वर्षौंसम्म अध्ययन चलिरहेका बेला गतवर्ष गर्भ निरोधकबारे ट्रायलको परिणामले विज्ञहरूमा आशाको झिल्को देखिएको छ ।

तर, के पुरुष गर्भनिरोधक औषधिलाई अपनाउन तयार छन ?

म्यानचेस्टर विश्वविद्यालय एन्ड्रोलोजी विभागका प्रोफेसर रहेका डा. एलेन पेसी भन्छन्, ‘महिलाका लागि बनेको गर्भनिरोधक चक्कीले हर्मोनल परिवर्तन गरेर गर्भ बनाउन सक्ने अण्डालाई बन्नबाट रोक्छ । यसै प्रकारको प्रविधिले पुरुषका लागि गर्भ रोक्ने औषधि बनाइदैँछ ।तर, पुरुषको मुटुको हरेक धड्कनसँगै वीर्य र शुक्राणु हजारौंको संख्यामा बन्छन् । यति धेरै मात्रामा बन्ने शुक्रकीटलाई बन्नबाट रोक्नु ठूलो चुनौतीको कुरा हो । किनकी, यो प्रक्रियामा थोरै मात्रामा पनि वीर्य रहयो भने गर्भधारण हुने सम्भावना हुने पेसीले बताएका छन्।महिलाका लागि बनाइएको हर्मोनल पिल बनाउन सुरु गरिएको बेलामै पुरुषका लागि पनि गर्भनिरोधक चक्की बनाउन थालनी भइसकेको थियो ।

तर, महिलाको जस्तो तत्परता देखाएर काम भएन। फलस्वरुप आज पुरुषका लागि गर्भनिरोधका साधन शून्यको बराबरमा छ ।तत्परता नदेखाउनुका कयौं कारण थिए । सबैभन्दा ठूलो कारण भनेको गर्भवती महिला मात्र हुने भएकाले बढी उनीहरूमै ध्यान केन्द्रित गरियो । जसमा जीव विज्ञानको मौलिक सिद्धान्तको पनिे भूमिका रहयो ।महिलाको डिम्बबाट निस्किएको अण्डा गर्भ निषेचनका लागि २४ घण्टा मात्र जीवित रहन्छ । अर्थात् यति कम समयमा अनिश्चित गर्भधारणलाई राक्नुपर्ने हुन्छ । तर पुरुषको वीर्य महिलाको शरीरभित्र पाँच दिनसम्म जीवित रहन्छ । यसको मतलब यस्तो औषधिको आवश्यक पर्छ, जुन पाँच दिनसम्म गर्भ रोक्न प्रभावकारी होस् ।

गर्भनिरोधक औषधि पुरुषको लागि उपयुक्त होइन

वीर्यको संख्या लाखौंमा हुन्छ । जुन विशाल फौजलाई रोक्नु बराबरको काम हो । महिलाका लागि बनेको गर्भनिरोधक औषधि हर्मोनल परिवर्तन गरेर गर्भधारणलाई रोक्छ । जुन पुरुषका लागि उपयुक्त विकल्प हुनसक्दैन ।उनीहरूलाई दिन नमिल्नुको अर्को कारण भनेको कलेजोले यो हर्मोनबारे छिटै मेसो पाउँछ । जसको साइडइफेक्ट धेरै हुनसक्छ । यस्तोमा अर्को उपाय छ, त्यो भनेको सुई वा छालामा लगाउन मिल्ने जेलको सहयता लिई यो औषधि पुरुषलाई दिन सकिन्छ । यसबारे हाल अध्ययन चलिरहेको छ ।यससँगै अर्को प्रश्नको जवाफ जान्नु जरुरी छ । सुई वा जेलले दिने औषधि कति समयमा असर गर्ने खालको हुन्छ ? कति दिनसम्म यसको प्रभाव सकिन्छ ? ता कि यौनसम्पर्क गर्न चाहेमा सहज होस् ।एलेन पेसीका अनुसार वीर्यलाई तयार हुन पुरा तीन महिना लाग्छ । तर, जो पहिला नै विकसित भइसकेको वीर्य छन् भने, त्यो पुरै सकिएपछि मात्र गर्भधारणलाई रोक्न सकिन्छ।त्यस्तैगरी औषधिको प्रयोग गर्ने पुरुष बच्चा जन्माउन चाहन्छन् भने हर्मोन औषधिको प्रयोग गरेको तीन महिनापछि मात्र सन्तान जन्माउने अनुकुल वीर्य बन्न सक्छ । अर्थात् तीन महिनापछि सन्तान जन्माउन उनीहरू सक्षम हुनसक्छन् ।

एलेन पेसीका आसपासका पुरुष यो पिलबारे के सोच्छन् ?

पेसी भन्छन् ‘कयौं पुरुषमा यौन सम्पर्कसँगै अनिश्चित गर्भधारणलाई रोक्ने जिम्मेवारीको धारणा बलियो बन्दै गएको छ । उनीहरू यो जिम्मेवारी आफैँ उठाउन चाहान्छन् ।’अर्का विज्ञ डायना ब्लाइटका अनुसार जब जब पुरुषका लागि बन्ने गर्भनिरोधक औषधिको बारेमा कुरा आउँछ, आमसञ्चार माध्यममा ठूलो चर्चाको विषय बन्छ ।उनी अमेरिकी नेशनल इन्सिच्यिुट अफ हेल्थ कन्ट्रासेप्टिक प्रोगामकी प्रमुख हुन् । ‘यो यस्तो औषधि हो, जुन ४÷५ वर्षमा निक्लिन्छ, ’उनी भन्छिन, ‘ उनीहरू यस्तो उत्पादनलाई लिएर आशावादी छन् जसको ट्रायल हाल चलिरहेको छ । ’

हर्मोन जेलबाट दिनु उपयुक्त

डायना भन्छिन्–यो एक जेल हो, जुन छालामा लगाउँदा यसभित्र हर्मोन जमेर बस्छ । यस हर्मोनलाई चक्कीमार्फत दिन सकिँदैन । किनकी टेस्टोरोन हर्मोनलाई सामन्य स्तर बनाइराख्न कयौं चक्की लिनुपर्ने हुनसक्छ । तर, जेलको माध्यमबाट दिएमा यो छालामा बसिरहन्छ । त्यसैले, जेल नै पुरुषका लागि उपयुक्त विकल्प हो ।

सात देशमा ट्रायल, नतिजा सकारात्मक

चर्चा भइरहेको जेल ट्रायलको बेलामा सात देशका २०० पुरुषलाई दिइएको थियो । जसको नतिजा सन्तोषजनक आएको छ ।डायनाका अनुसार ट्रायल पूरा भए पनि यसमा विशलेषण भइसकेको छैन । डायना भन्छिन्–विश्लेषण नआइसकेको खण्डमा मात्रै जेलको नतिजा अपेक्षा अनुकूल आएको भन्न सक्छु।यो अध्ययनबाट वीर्यलाई रोक्न सकिने पायौँ । समय आएपछि यो प्रक्रियालाई उल्टयाउन सकिन्छ । दोस्रो चरणको ट्रायल पनि राम्रो भएको दाबी गर्नसक्छु ।तेस्रो चरणको पनि नतिजा पनि सुरु हुने अपेक्षा रहेको उनले बताइन् ।

बजारमा कहिले ?

डायनाका अनुसार यो प्रक्रिया कयौं उतारचढावले घेरिएको छ । अध्ययनकै लागि मात्र छ वर्ष लाग्यो । यसैबीच कोभिड–१९ आएर झन् ढिलो भयो ।‘बजारमा आउने कुरा अब एफडीएले अर्को चरणको ट्रायल कहिले गर्न अनुमति दिन्छ, त्यसमा पनि निर्भर रहन्छ, ’उनी भन्छिन्, ‘यो कामका लागि रकम पनि चाहिन्छ । आर्थिक सहयोगीको आवश्यक छ।’ट्रायल गर्नका लागि मानिसलाई राजी गराउन पनि दुई वर्ष लाग्छ । ५०० देखि ८०० जना तयार भए भने पनि यो प्रक्रिया पूरा गर्न काफी समय लाग्न सक्छ । सबै प्रक्रिया पूरा गरेर औषधि बजारमा आउन ८ देखि १० वर्ष लाग्न सक्ने उनी बताउछिन् ।विज्ञ धनन्जय वैद्यनाथ लोहोनी एल्सटोनिया इम्प्याक्टका संस्थापक हुन् । उनले अरु च्यारिटी संस्थासँग मिलेर औषधिमा लगानी गर्ने लगानीकर्ताहरू पुरुष प्रजनन सम्बन्धी फैसलामा आफ्नो दखलबारे के सोच्छन्, भनेर जानकारी हासिल गरेका छन् ।उनले निकालेको रिर्पाट अनुसार औषधि बनाउने कम्पनीका लागि महिला र पुरुषको गर्भनिरोधक औषधि बनाउने कुरा सधैँ फाइदाजनक नहुनसक्छ । यसमा घाटाको जोखिम रहन्छ ।त्यसकारण गर्भनिरोधकको नयाँ विकल्प बनाउनुको सट्टा अर्को औषधि बनाउन खोज्छन् जसमा बढी मुनाफा र जोखिम कम हुन्छ ।यस्तोमा औषधि कम्पनीले यो पनि बुझ्न आवश्यक छ कि गर्भनिरोधक उत्पादनको पनि राम्रो माग छ । तर, यो कुरा पुष्टि गर्न तथ्यांक आवश्यक हुन्छ । लोहनीको टोलीले यो तथ्यांक जुटाउन सात देश केनिया, नाइजेरिया, कंगो, बंगालादेश, भियतनाम र अमेरिकमा सर्वेक्षण गरे ।

यी देश किन छानियो ?

यी केही देशमा गर्भनिरोधक उत्पादनको माग उच्च छ, तर पूरा हुन पाउँदैन । यी देशका भौगोलिक र सांस्कृतिक विविधतालाई पनि ध्यानमा राखियो । अमेरिका सबैभन्दा ठूलो बजारीय क्षेत्र भएकोले यसको चयन गरियो ।किनकी, लगानी गर्नुभन्दा पहलिे लगानीकर्ताहरू ठूलो बजारमा यसको माग कति छ भनेर जान्न चाहन्छन् । यसले गर्भनिरोधक औषधि बनाउनका लागि धन जुटाउन सहयोग पुग्छ ।सर्वेक्षणमा १८ हजार मानिससँग सम्पर्क गरेर तयार नभएको गर्भनिरोधबारे चाहना कति छ जान्न खोजियो । यसले कयौं जानकारी आयो, जसको अपेक्षा समेत नगरिएको लोहनी बताउँछन् ।

सर्वेक्षणमा प्रश्न थियो–गर्भनिरोधक औषधि पुरुषका लागि आयो भने पुरुष प्रयोग गर्न चाहान्छन् ? धेरैको औषधि आएको एक वर्षभित्रै प्रयोग गरेर हेर्ने प्रतिक्रिया थियो । कुनै नयाँ आउन लागेको औषधिबारे देखिएको यो उत्साह आश्चर्य पार्ने थियो ।उनीहरूलाई यो औषधि कुन माध्यमबाट लिन चाहानुहुन्छ भनेर पनि सोधिएको थियो ? जसको जवाफमा उनीहरूले औषधि वा जेलको रुपमा लिन चाहने उल्लेख गरेका थिए ।
कयौं अफ्रिकी देशमा जेल लिन इच्छुक देखिए ।के यो औषधि यौन साथीले प्रयोग गरिरहेको कुरामा महिला भरोसा गर्छन भन्ने अर्को प्रश्न थियो । अमेरिकाबाहेक अन्य देशका महिलालाई यो प्रश्न सोधियो । ७० प्रतिशत महिलाले विश्वास गर्ने बताए । ६० प्रतिशत नाइजेरियनले पनि विश्वास लाग्ने बताए ।अमेरिकाका ४० प्रतिशत पुरुषले एक वर्षमै अपनाउने उल्लेख गरे । सर्वेक्षणमा गर्भनिरोधक प्रयोग गर्न मानेनन् ।त्यसैले पनि यो चकित पार्ने कुरा हो, गर्भनिरोधकबारे जागरुकता बढी भएता पनि अमेरिकामा गर्भनिरोधक लिन रोक्ने रुढीवादी बढी देखियो । सर्वेक्षणको उद्देश्य लगानीकर्तालाई उत्पादन गर्न प्रेरित गर्नु हो । के यो सम्भव हुनसक्छ ?

जोखिम र फाइदा

लोगन निक्कलस गैरसरकारी संस्था पुरुष गर्भनिरोधक पहलका प्रमुख अनुसन्धान अधिकारी हुन्। उनले धनन्जयले गरेको सर्वेक्षणका लागि आर्थिक मद्दत गरेका थिए । लोगनका अनुसार पुरुषका लागि गर्भनिरोधक औषधिको उत्पादनमा लगानी गर्न जोखिम हुन्छ ।उनी भन्छन्, ‘क्यान्सर जस्तो प्राणघातक औषधि हर्मोनल पिलनाई मान्न सकिँदैन। यो औषधि जवानका लागि हो । जसको लामो समयसम्म प्रयोग गर्न सक्छन् । यस जोखिमलाई देखेर पहिला पनि लगानी हुन पाएन ।’यसको प्रभावकारिता र नतिजाको भरोसापछि मात्र औषधि बनाउने ठूला कम्पनी आउन सक्ने उनी बताउँछन् । गर्भनिरोधक औषधि कर्यौं अर्ब डलरको छ । यस्तोमा के औषधि बनाउने कम्पनी र लगानीकर्ता बाहेकको दोस्रो विकल्प के हुनसक्छ ?लोगनका अनुसार सरकारी र च्यारिटी संस्थाबाट सहयोग लिन सकिन्छ जसले महिलाको गर्भनिरोधक बनाउन भूमिका खेलेका थिए । तर, बजारमा औषधि बेच्न औषधि कम्पनीको ठूलो भूमिका रहन्छ । ठूलो औषधि कम्पनी आएमा निश्चितरुपमा उत्पादन र बजारमा ठूलो उपलब्धि हुनसक्छ ।

यो औषधि लोगन आफू अपनाउन चाहन्छन् ?

लोगन भन्छन्, ‘म यस्तो औषधि अपनाउन चाहन्छु । मेरो दुई बच्चा छन् । पहिले साथीसँग मैले यसबारे कुरा पनि गरे । जसको सम्भावना निकै कम देखियो ।’

बीबीसीबाट